Tết là một di sản văn hóa lớn lao của người Việt, một thời điểm thiêng liêng để ngưng kết và lan tỏa các giá trị văn hóa, từ nghi lễ đến ẩm thực, từ các phong tục đến thưởng ngoạn, từ âm nhạc đến hội họa… Cô đọng mà đầy đủ, Tranh Tế chính là một phần ký ức dân tộc như vẫn đồng hành cùng tâm thức Việt hôm nay. Tranh Tết gắn với Tết cả trong không gian tháng Chạp mưa phùn, trong giá rét mà rộn ràng phiên chợ Tết, cả trong thời gian của Tất Niên và Giêng Hai để lưu giữ và truyền tải ước vọng ngàn đời của cha ông…

Tranh Tết ấn phẩm 2019 (Ảnh: Trung Hưng)

Nằm trong nguồn mạch nghệ thuật dân gian châu Á, tranh dân gian Việt Nam vừa gần gũi lại vừa có tiếng nói riêng cả về ngữ nghĩa lẫn biểu tượng nghệ thuật, cả về quy trình in khắc lẫn hiệu quả thẩm mỹ. Đó chính là gia tài, là mảnh ghép đầy ấn tượng, đáng tự hào mà người Việt đã góp vào kho tàng văn hóa nghệ thuật châu lục và thế giới.

Tranh Tết là nét đẹp không thể thiếu trong đời sống văn hóa, tinh thần của người Việt vào mỗi dịp Xuân về. Xưa, các làng tranh, cứ đến Tết lại nhộn nhịp in vẽ rồi quẩy đi bán khắp các nẻo chợ quê. Hương Xuân, sắc Tết từ đó mà theo mỗi tờ tranh đến từng nhà. Mỗi bức không chỉ là sự kết hợp hài hòa, sắc sảo của cách nhìn và quan niệm về thế giới, hiện lên như là biểu trưng của tinh hoa và kỹ thuật dân gian điêu luyện, mà còn là sự tinh tế trong thẩm mỹ, là những thông điệp và ước vọng nhân sinh. Tranh dân gian Việt Nam nói chung và tranh Tết nói riêng, có thể coi là một bách khoa toàn thư về đời sống của người Việt, từ những quan niệm vũ trụ cho đến các tư tưởng khai phóng, đề cao giá trị nhân văn bên trong mỗi con người đều được hiện diện.

Tranh Tết ấn phẩm 2020 (Ảnh: Trung Hưng)

Tranh Tết xưa nổi tiếng nhất sản xuất ở bốn địa danh: Đông Hồ, Kim Hoàng, Hàng Trống ở châu thổ sông Hồng và làng Sình ở Huế. Các dòng tranh này chủ yếu thuộc thể loại tranh khắc gỗ, tùy theo từng dòng tranh  mà dân gian xưa vận dụng các hình thức khắc, in vẽ thế nào cho phù hợp. Ở tranh dân gian Đông Hồ, Kim Hoàng, ngoài bản khắc nét, người xưa còn dùng đến các bản khắc màu, in theo lối chồng nhiều bảng. Trong khi đó, các dòng tranh như Hàng Trống, làng Sình lại sử dụng kỹ thuật vẽ (tô tranh) là chính, nên thường chỉ in một lần với một bản khắc nét. Các quy trình kĩ thuật khắc, in, vẽ này đều đem đến một hiệu quả thẩm mỹ khác nhau, làm nên sự phong phú đa dạng của nghệ thuật đồ họa dân gian Việt Nam. Trong các dòng tranh kể trên ngoại trừ tranh dân gian làng Sình thì ba dòng tranh ở châu thổ Sông Hồng, bên cạnh các hình tượng biểu tượng (hoa) được khắc vẽ trên tranh, thì chữ Hán, Nôm (thư) đã có một vị thế khá quan trọng. Chúng góp phần tạo nên hồn cốt của nghệ thuật dân gian. “Thư làm cho họa được sâu sắc hơn, thú vị hơn, họa làm cho thư sinh động hơn rực rỡ hơn. Cả họa và thư đồng hiện giúp khắc vào tâm trí người Việt những giá trị tốt đẹp, truyền tải những thông điệp vượt thời gian của cha ông”

Cuốn sách Tranh Tết – nét tinh hoa truyền thống Việt được ấn hành lần đầu vào năm 2016 cùng với dự án Cùng bé sáng tạo khám phá tranh tết. Nó đã được các độc giả nhỏ tuổi cho đến các bậc phụ huynh đón nhận một cách thích thú bởi những thông điệp mang đến là ngắn gọn và sáng rõ. Lần tái bản năm cuối 2018, bên cạnh việc cung cấp các kiến thức phổ thông về các dòng tranh, cuốn sách đã được sửa chữa và bổ sung thêm những kết quả nghiên cứu mới nhằm mang đến sự hiểu biết đầy đủ hơn về nghệ thuật tranh dân gian Việt Nam. Từ các kiến thức về nghệ thuật thư họa cho đến vị thế của những tác phẩm này trong dòng chảy chung của nghệ thuật dân gian châu Á. Bên cạnh những phân tích, các bức tranh được lựa chọn cũng bổ sung một cách đầy đủ và đa dạng hơn. Các tác phẩm tranh dân gian Trung Quốc, Hàn Quốc, Đài Loan được đưa vào giới thiệu một cách khái quát nhất ngõ hầu mang đến một góc nhìn rộng mở cho độc giả nói chung.

PGS.TS Trang Thanh Hiền

Bình luận